شيوه هاي ساخت و تزئين قلمدان

 در مقوله هنرشناسی اولین سوالی كه مطرح می شود این است كه هنر چیست ؟!
البته مسلم است كه نمی توان تعریف مانع و جامعی كه دربرگیرنده تمامیت این واژه باشد ارائه نمود و علت اصلی عدم توانمندی ، همان تنوع و تكثری است كه در سرتاسر این واژه سایه افكنده است. تنوع سلیقه ها و تكثر نظرها و عقاید از سویی و رفع نیازهای مادی و معنوی از سوی دیگر باعث گردید كه هنر در قالبها، گونه ها ، شیوه ها و سبك های بیشماری به منحصه ی ظهور برسد كه هركدام به گونه ای ، دربرگیرنده بخشی از آمالها ، آرزوها و گاهاً خواسته های درونی خالقان و آفرینندگان آن می باشد.
با تكامل اندیشه های اجتماعی ـ زیستی انسان ، هنر نیز به رشد بالنده ای دست یافت كه توانست خود را به تدریج از دیواره غارها بیرون كشد و در فضایی قرار گیرد كه جنبه كاربردی تری را از خود به نمایش می گذاشت .
نیازها باعث ابدا شده بود و ابداعات نیز آراسته به سلیقه ، ذوق ، استعداد و در نهایت هنر بود.
هنری كه روز به روز همگام با تكامل انسان به كمال ذاتی خود نزدیكتر می شد و همسان با این تكامل، تقسیم پذیری آن به شاخه های گوناگون و متفاوت نیز به وقوع پیوست . شاخه هایی كه در عین وحدانیت هنری بودنشان هركدام برای خود دارای سبك و سیاقی مشخص و هدفی معین وسازنده و ارزشی در خور توجه بود. این ارزشهای هنری كه در قالبهای گوناگونی ظهور پیدا كرده بود، زمانی به اوج خود رسید كه زندگی گروهی به زندگی قبیله ای مبدل گشت و سپس قومیت گرایی و ملیت های متعددی پا به عرصه حضور گذاشتند كه هریك از اینها سابقه ی هنری خویش را سند معتبری در جهت عینیت بخشیدن به پیشینه تاریخی خود و سبقت از دیگر ملل، مطرح می كردند.
با بررسی سابقه هنری اقوام و ملل مختلف به وضوح می توان دریافت كه هنر با تمامی كمی ها و كاستی های خود در سرزمینهای دور و نزدیكی چون بین النهرین ، مصر ، هند ، یونان ، رم باستان ، خاور دور، ایران و بسیاری از نقاط دیگر به مرحله ظهور رسیده است و در همین سرزمینها بوده كه از خود آثاری ارزشمند و گرانبها به جای گذاشته است.
قلمدان و هنر قلمدان سازی یكی از همین آثار ارزشمند و ارزنده است كه امروزه دیگر از آن سخنی به میان نمی آید و كمتر كسی پیدا می شود كه به ساخت آن ، رغبتی نشان دهد و این در حالی است كه این هنر زیبا و ظریف سالیانی نه چندان دور از این ، مورد استفاده ی دانش پژوهان و دانش دوستان و اصحاب ذوق و هنر و قلم قرار می گرفته است و در راه تشویق و ترغیب دانش اندوزی و فراگیری علم و ادب رسالت مهم و ارزشمندی را ایفا می كرده است.
اگرچه در این زمان از آن همه ظرافت و اهمیت و ارزش كمتر اثری باقی مانده است ولی امید می رود با یاری اندیشمندان هنر دوست و هنرمندان اندیشمند ، غبار فراموشی و غربت از وجود چنین هنرهایی زدوده شود.
در این مجموعه سعی شده است ضمن بزرگداشت مقام والای مجموعه هنرهای اصیل سنتی یادمانی از هنر ارزشمند قلمدان سازی شود تا شاید بدین وسیله ضمن شناسایی فنون قلمدان سازی كه نزد بسیاری گمنام و ناشناخته مانده است، گامی گرچه كوچك و ناچیز نیز در راه اعتلای نام این هنر ارزشمند كه زمانی مایه فخر و مباهات فرهنگ این مرزو بوم بوده است برداشته شود.

بخش دوم :: واژه شناسی

« قلمدان قوطی كوچك دراز مقوایی یا چوبی یا فلزی است كه در قدیم ، قلم ، قلمتراش ، قیچی قط زن و دوات را در آن می گذاشتند . »
این شا ید سلیس ترین تعریفی باشد كه می توان از واژه ی «قلمدان » به لحاظ مفهوم كاربردی آن ارائه داد. در سایر فرهنگهای لغت نیز ، تعریفی نزدیك به آنچه نقل شد، آمده است. و با این تعریف از قلمدان به عنوان وسیله ای « جهت نگهداری » نام برده اند.
« قلمدان » در میان واژه های اروپایی معادل مشخصی ندارد ولیكن به لحاظ نوعیت ساخت شاید بتوان با پاره ای ملاحظات ، واژه ی انگلیسی lacquer و نیز واژه ی فرانسوی papier - mache را بدان اطلاق كرد. ا لبته ذكر این نكته ضروری است كه واژه های مذكور هردو به یك فن اشاره داشته و در واقع هردو از یك منظر به «قلمدان و قلمدانسازی» نگریسته اند.
Lacquer كه در فرهنگ لغت به معنای لاك و جلا ـ لاك و الكل زدن آمده است به همان هنر « لاكی » اشاره دارد كه در قدیم برای ساخت و پرداخت جلاهای روغنی ، قلمدانها ، رحل ها ی قرآن و حتی قابهای آینه و نیز دیگر اشیاء مربوط به صنایع دستی ایرانی ، از آن استفاده می شده است و papier -mache «پاپیه ماشه » نیز كه اساساً واژه ای فرانسوی است و در فرهنگ لغت به معنای كاغذ فشرده آمده است به همان معنا و مفهومی اشاره می كند كه واژه ی انگلیسی lacquer آن را در بر می گرفت با این تفاوت كه «پاپیه ماشه » اصطلاحی است كه امروزه به جای واژه ی «لاكی» به كاربرده می شود و در واقع كاربردی امروزی دارد . اما به لحاظ دستوری «قلمدان » واژه ای مركب است كه از تركیب كلمه قلم « pen » و پسوند « دان » به وجود آمده است كه این تركیب از جمله تركیبات فرجی است و این بدان معناست كه مركب فرجی در حكم مفرد است و باید كه مانند یك كلمه تلفظ شود و جدا نویسی آن به هنگام كتابت جایز و مطلوب نیست و بایستی آن را متصل به هم و به صورت تك كلمه ای نوشت .

بخش سوم :: تاریخچه
قلمدان ـ چونان بسیاری از هنرهای پیشین ـ تاریخ تولد معین و روشنی ندارد . در میان كتبی كه در آنان از قلمدان سخن به میان آمده است كمتر می توان مطلبی را در زمینه ی تعیین زمانی دقیق جهت ظهور این هنر بدیع پیدا كرد. اما آنگونه كه مسلم است و از قرآین پیداست هنر قلمدان سازی از دیرباز در ایران زمین به گونه های خاص خود مرسوم بوده است به نحوی كه از این ابزار به نیات و جهات خاصی از جمله تشویق و ترغیب به آموختن سواد و گسترش دایره ی دانش اندوزی ، نگهداری ابزار الات مربوط به كتابت ، هدیه دادن به افرادی كه یا مورد لطف و علاقه هدیه دهنده و یا باید به نوعی از آنان تقدیر و تشكر می شد و مواردی دیگر مورد استفاده قرار می گرفته است.
در اثر تحقیقات و تفحصات قابل توجهی كه در این زمینه صورت پذیرفته است محققان توانسته اند، قلمدانهایی را بیابند كه مربوط به دوران پیش از اسلام است. با این تحقیق مسلم شده است كه در دوران ساسانیان پیش از آنكه اسلام ظهور پیدا كند قلمدان سازی نیز رواج داشته است. قلمدانهای آن زمان بیشتر از موادی چون فولاد و مفرغ بوده و به صورت مشبك و غیر مشبك ساخته می شده است و به جهت زیبایی هرچه بیشتر بدنه و رویه آن را ، نقره كوبی و گاهاً طلاكاری می كردند.
با اوج گیری هنر فلزكاری در عهد سلجوقیان هنر قلمدان سازی نیز پا به پای آن رشد كرد. اما این رشد تنها به خاطر بالندگی هنر فلز كاری نبود بلكه تا اندازه ی بسیار زیادی باید آن را مرهون تشویق رجال و بزرگان كشور و همچنین دستان توانا و سحر آمیز هنرمندان آن زمان دانست ، چه كه همین دو عامل باعث گردید كه این هنر ارزنده رشد صعودی خود را با عزتی خاص در عصر تیموریان ادامه داده و همچنان راه ترقی و پیشرفت خود را بهتر از پیش بپیماید.
این رشد و بالندگی بدان درجه از تعالی رسید كه امروزه برخی از قلمدانهای برنجی و پولادین عهد سلجوقیان و تیموریان در ارزنده ترین موزه های جهان با دقت و وسواسی خاص نگهداری و محافظت می شود تا مبادا گزندی بر این گوهرهای هنری ارزشمند وارد آید. البته این پایان دوران افتخار آمیز هنر قلمدان سازی در ایران نیست.
بلكه با روی كار آمدن دوران صفویه ، صنعت ساخت قلمدان دچار تحول و دگرگونی عظیمی گردید چه كه در این دوران بود كه هنرمندان به اهمیت استفاده از كاغذ در ساخت ابزاری چون قلمدان پی بردند و توانستند با استفاده از این روش، مشكل عظیم قلمدانهای دوران پیشین را كه همان سنگینی قلمدانها بر حكم فلزی بودنشان بود را از بین ببرند و باعث رونق و پیشرفت سریع و غیر قابل تصور این هنر شوند.
قلمدانهایی كه از این پس به وسیله كاغذ ساخته شد به علت سبكی وزن و نیز به دلیل نقش و نگارهای بسیار بدیع و زیبایی كه در روی آنها به كار رفته بود، پیش از هرزمانی دیگر نظر هنردوستان و هنرپژوهان و نیز دانش طلبان و ادب دوستان را به خود جلب كرد.
بیشترین تزئینات قلمدانهایی كه به وسیله ی مقوا ساخته شده بود را نقشهای گل و بلبل، تصاویر انسان ، جانواران و مناظر و درختان و طبیعت تشكیل می داد كه هریك از این نقشها دارای ظرافت و دل انگیزی منحصر به فردی می باشند كه در نوع خود بی نظیرند، و درست در همان زمان بود كه به واسطه ی جلوگیری از آسیب هایی كه ممكن بود بعدها به این نقشها و نگارها وارد آید، سرتاسر قلمدان را به روغنی به نام روغن كمان آغشته می كردند، و بدین خاطر چنین قلمدانهایی را قلمدانهای روغنی نیز می نامیدند.
تكامل و تزئینات هنر قلمدان سازی بدان پایه از شكوه و ارزش و اهمیت خود رسید كه دیگر از حكم ابزاری برای نگهداری قلمها و دواتها خارج شد و به وسیله ای كاملاً هنری و نفیس مبدل گشته كه به تدریج توجه جهانگردان و سیاحان خارجی را به خود جلب كرد تا آنجا كه بسیاری از جهانگردان از بردن قلمدانهای ایرانی به عنوان ارمغانی ارزشمند دربازگشت به كشورشان غفلت نمی ورزیدند.
در عصر قاجار، روند تكامل قلمدان سازی به اوج خودرسید، ولی در واقع باید این دوره را علی رغم پیشرفتهایی كه در قلمدان سازی به وقوع پیوست دوره ی توقف و ایست این هنر دانست . چه كه از این پس به علت تغییرات سیاسی و بروز برخی نابسامانی های اجتماعی ، اقتصادی و نیز ظهور تكنولوژیهای اولیه ای چون صنعت چاپ، سقوط تدریجی و در عین حال تاثر انگیز ارزش و مقام و اهمیت این هنر بدیع آغاز گردید و تا بدان جا ادامه یافت كه به جز نامی و هراز گاهی یادی دیگر هیچ از آن باقی نماند. رشد روزافزون تكنولوژی و به عرصه آمدن ماشینهای چاپ و تحریر همه و همه باعث گردید كه سرانجام در اواخر دوران قاجاریه شغل فروزان هنر قلمدان سازی آخرین نفسهای حیات ارزشمند خویش را بكشد و بعد از چندین قرن زندگانی با شكوه و سراسر تغییر و تحول و تكامل به ناگاه سر به زمین فراموشی گذاشت و اندك اندك چونان بسیاری از هنرهای دیگر، شمع وجودش به خاموشی گرایید و چونان نام و رسم صاحبانش، برای همیشه به تاریخ كهن هنرهای ملی این سرزمین پیوست.